شکار مولکول‌های درمانی در جنگل‌های طب سنتی
دکتر اقبال چودری عصاره‌های گیاهی را در بوتهٔ علم مدرن آزمایش می‌کند
آیا گیاهانی که دارویی می‌نامیم داروهای مؤثری هستند؟ خب، بازار پر از انواع گیاهان «دارویی» با بسته‌بندی‌های پرزرق‌وبرق و نام‌های تجاری فریبنده است. اما آیا واقعاً کار هم می‌کنند؟ دکتر محمد اقبال چودری، زیست‌شیمی‌دان پژوهشگاه بین‌المللی علوم شیمیایی و زیستی (ICCBS) در دانشگاه کراچی در پاکستان، می‌گوید «گیاهان دارویی از عصر باستان بنیان طب سنتی بوده‌اند، و در دوران معاصر به عنوان منبع داروهای جدید نقشی مرکزی بازی کرده‌اند.»
دکتر چودری گیاهان دارویی بسیاری را در جست‌وجوی اثرگذاری‌شان آزمایش کرده است. او می‌گوید «به عنوان یک شیمی‌دان، حقیقتاً شیفتهٔ تنوع شیمیایی بی‌کرانی هستم که در گیاهان وجود دارد.» با ابزارهای امروزی علم، به همراه دانش سنتی دربارهٔ کاربردهای گیاهان دارویی، می‌توان آنها را به عنوان منبع پایدار و غنی داروهای جدید در برابر بیماری‌های شایع و نوظهور به کار برد.
بازگشت به طبیعت، با تمام عناصر رمانتیک آن، در دهه‌های اخیر در نقاط مختلف دنیا به نوعی سبک زندگی تبدیل شده است. استفاده از ترکیبات گیاهی سنتی، به جای داروهای به اصطلاح «شیمیایی»، که بسیاری آن را نتیجهٔ تباهی تمدن مدرن می‌دانند، جنبهٔ بارزی از این جنبش است که محدود به شرق هم نیست؛ داروهای گیاهی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به گستردگی مصرف می‌شوند.
در سرتاسر جهان، بین ۵۰ تا ۸۰ هزار گونه گیاه گل‌دار وجود دارد که برای خواص دارویی‌شان به کار می‌روند. گیاهان دارویی عموماً برای طیف گسترده‌ای از فایده‌ها برای سلامتی ما تجویز می‌شوند؛ از شکستن سنگ مثانه و پایین آوردن فشار خون گرفته تا کاهش خطر سرطان‌های گوناگون و حتا درمان افسردگی.
این ادعاها از آزمون علم چگونه بیرون می‌آیند؟ گیاه‌شیمی‌دانان و داروشناسان برای تعیین کارایی این نوع ترکیبات گیاهی چندین تکنیک معتبر ابداع کرده‌اند. آیا درمان‌های گیاهی سنتی در مجموع آن‌طور که در طب سنتی ادعا می‌شود مؤثرند؟ آیا احتمال اینکه این گیاهان از هر گیاه دیگری که به تصادف انتخاب شود در پژوهش‌های دارویی مؤثرتر باشند بیشتر است؟ آیا گیاهان دارویی بی‌خطرند؟ آیا مؤثرند؟ میزان مصرف بهینهٔ آنها کدام است؟ پیامدهای جانبی و/یا تداخل‌شان با داروهای دیگر چطور؟
دکتر چودری می‌گوید «کار ما و کار دانشمندان دیگر با قطعیت اهمیت گیاهان دارویی به عنوان مهم‌ترین منبع داروهای جدید را نشان داده و در بسیاری موارد کاربردهای سنتی‌شان را به شیوهٔ علمی ثابت کرده است. جالب است که تمام گیاهان دارویی، که در انواع طب سنتی به کار می‌روند، نمی‌توانند معیارهای سخت‌گیرانهٔ علمی شامل بی‌خطری، کارایی و عدم تداخل را با موفقیت برآورده کنند. اما نرخ موفقیت در یافتن مولکول‌های دارومانند از گیاهان دارویی خیلی بالاتر از غربال تصادفی عصاره‌های گیاهی یا کتابخانه‌های شیمیایی است.»
گروه دکتر چودری روی گیاهان دارویی بسیاری کار کرده‌اند که در طب سنتی به کار می‌روند، و موفق شده‌اند از آنها چندین ترکیب زیست‌فعال یا داروی بالقوه استخراج کنند. برای مثال، از عروسک پشت‌پردهٔ کوتوله (Physalis minima) برای درمان نوعی بیماری گرمسیری به نام لیشمانیاز استفاده کرده‌اند که در اثر یک انگل آغازی ایجاد می‌شود و ۱۲ میلیون نفر در ۹۷ کشور را آلوده کرده است. از این گذشته، در گونه‌ای زبان پس قفا (Delphinium denudatum) ماده‌ای کشف کرده‌اند که خاصیت قوی ضد صرع دارد. سپس برای تحقیقات بیشتر آن را در آزمایشگاه به شیوهٔ مصنوعی ساخته‌اند. این ترکیبات گیاهی و مشابه‌های مصنوعی آنها هم‌اکنون در کارآزمایی‌های بالینی به کار می‌روند.
دکتر چودری، گرچه در پژوهش‌هایش از دانش سنتی بهرهٔ بسیاری برده، اما در مورد استفادهٔ نادرست از این گیاهان هشدار می‌دهد. بسیار مهم است که برای ارزیابی کارایی و بی‌خطری داروهای سنتی از روش‌های علمی استفاده شود. او می‌گوید «تغییرات ذاتی در مقادیر مواد شیمیایی زیست‌فعال موجود در گیاهان تولید محصول استاندارد بر پایهٔ آنها را به چالشی تبدیل می‌کند. برای ساخت دارویی بر پایهٔ شواهد علمی، انجام کارآزمایی‌های پیشابالینی، سم‌شناختی و بالینی برای محصولات گیاهی استاندارد مطلقاً ضروری است.»
***
علاقهٔ پژوهشی دکتر چودری بیشتر بر یافتن فعالیت‌های زیستی ترکیبات طبیعی و مصنوعی متمرکز بوده است. طرح‌های پژوهشی گروه او بر بیشتر بر اختلالت سوخت‌وساز و عصب‌شناختی متمرکز است. او می‌گوید «هدف ما یافتن راه‌حل برای چالش‌های سلامتی حل‌نشده و شایع است.» آنها از شناخت عمیق خود از اصول شیمیایی و فرایندهای زیست‌شناختی با موفقیت در کشف تعداد زیادی مولکول جالب با کاربردهای دارویی بالقوه استفاده کرده‌اند. کیفیت پژوهش‌های این گروه نه تنها در سطح بین‌المللی به رسمیت شناخته شده، بلکه توجه صنایع داروسازی پیشرو را نیز به خود جلب کرده است.
یکی از جذاب‌ترین گروه‌های این مولکول‌ها آنزیم‌ها هستند که کل دستگاه حیات را تنظیم می‌کنند. تولید بیش از حد آنها منجر به بروز بیماری‌های بی‌شماری می‌شود. آنزیم‌ها برای آغاز یا تسریع یک واکنش شیمیایی باید به مولکولی خاص، به نام پیش‌ماده، متصل شود. پس برای کاهش یا حتا توقف فعالیت یک آنزیم باید از مولکولی استفاده کرد که به آنزیم متصل شود و مانع از اتصال آن به پیش‌ماده شود. به این فرایند مهار آنزیم گفته می‌شود. این مولکول‌ها، که مهارکننده یا بازدارندهٔ آنزیم نامیده می‌شود، از طریق چند سازوکار عمل می‌کنند، ازجمله رقابت با پیش‌ماده بر سر اتصال به جایگاه فعال آنزیم.
دکتر چودری می‌گوید «گروه پژوهشی ما بازدارنده‌های جدیدی برای آنزیم‌های دارای اهمیت پزشکی کشف و بررسی کرده است که می‌توان از آنها برای توقف آبشار مولکولی در اختلالات وابسته به آنزیم، همچون بیماری آلزایمر، انواع دیابت و سرطان سینهٔ ER+ استفاده کرد.» در نتیجهٔ این پژوهش‌ها، چندین گروه جدید از مولکول‌هایی با خواص دارویی، به همراه شناخت مرتبط با سازوکار عمل آنها، وارد منابع جهانی شده است.
هدف این است که محصول نهایی که در غیر این صورت تولید می‌شد تا حد امکان کاهش یابد. و هنگامی که محصول نهایی واکنشی آنزیم تسهیل می‌کند ترکیب مضر ناخواسته باشد که منجر به یک بیماری فیزیولوژیک می‌شود، بازدارنده‌اش را می‌توان دارو نامید. بسیاری از مولکول‌هایی که دارو به شمار می‌آیند، ازجمله آنتی‌بیوتیک اریترومایسین، درواقع بازدارنده‌های آنزیمی هستند که مانع فعالیت آنزیم می‌شوند تا یک عامل بیماری‌زا را نابود کنند یا یک کفهٔ تعادلی فیزیولوژیک را به نفع ما سنگین‌تر کنند.
یکی از کشف‌های گروه پژوهشی دکتر چودری که در سطح بین‌المللی شناخته شده است بازدارنده‌های آنزیم اوره‌آز است. برای مثال، از بازدارنده‌های آنزیم اوره‌آز به عنوان داروی زخم معده استفاده شده است. اوره‌آزی که باکتری Helicobacter pylori در معدهٔ انسان به میزان زیاد تولید می‌کند، با تجزیهٔ مولکول اوره (که پیش‌ماده‌اش است) اسیدیتهٔ آستر مخاطی معده را افزایش می‌دهد. افزایش اسیدیته در آستر معده برش‌هایی ایجاد می‌کند و سبب التهاب معده یا گاستریت می‌شود که در مواردی ممکن است سرطانی شود. بنابراین هر چیزی که بتواند جلوی اوره‌آز را بگیرد یک داروی بالقوه برای زخم معده است.
خوشبختانه ترکیبات گوناگونی وجود دارند که می‌توان از آنها به عنوان بازدارندهٔ اوره‌آز استفاده کرد، اما آیا باید آنها را به شکل داروی خوراکی برای بیمارانی که زخم معده دارند تجویز کرد؟ آیا مهم است که این مواد منشاء گیاهی داشته باشند یا باکتریایی، یا اصلاً مصنوعاً در آزمایشگاه ساخته شده باشند؟ پیامدهای جانبی‌شان چیست؟ آیا به اندازهٔ کافی اختصاصی هستند که به پروتئین‌های دیگری غیر از آنزیم هدف متصل نشوند؟ چه عواملی یک بازدارندهٔ آنزیمی را به دارویی مؤثر تبدیل می‌کند؟ اینها پرسش‌هایی هستند که در پژوهش‌های دکتر چودری به آنها پاسخ داده می‌شود.
***
فعالیت زیستی یک گیاه مبتنی بر مواد شیمیایی آن است. این مواد شیمیایی را گیاهان در واکنش به تنش‌های زنده و غیرزنده می‌سازند، و بنابراین یک گیاه در فصل‌های مختلف و مناطق مختلف ممکن است تفاوت‌های چشمگیری در ترکیب شیمیایی و در نتیجه تأثیر زیستی‌اش داشته باشد. این عامل کل رشته مواد گیاهی و داروشناسی گیاهی را بسیار پیچیده و غیرقطعی می‌سازد.
دکتر چودری می‌گوید «چگونگی حصول اطمینان از اندازه‌گیری درست مقادیر هزاران مادهٔ شیمایی موجود در عصاره‌های گیاهی یکی از قدیمی‌ترین پرسش‌ها در رشتهٔ پژوهشی من است. با وجود پیشرفت‌های بزرگ در طیف‌سنجی، ژنومیک و متابولومیک، هنوز پاسخی برای این پرسش پیدا نشده است.» پاسخ این مسئله به راستی تحولی در این رشته ایجاد خواهد کرد. او می‌گوید «گروه ما قصد دارد روش‌های سریعی در متابولومیک غیرهدفمند ابداع کند که به کمک آنها بتوان مجموعهٔ متابولیت‌های کوچک گیاه شاهد (که فعالیت زیستی‌اش ثابت شده) را با گیاه مورد آزمایش مقایسه کرد.»
دکتر چودری رویایی دارد: تأسیس یک مرکز بین‌المللی چندرشته‌ای برای بیماری‌های گرمسیری نادیده گرفته‌شده. او آرزو دارد وقت و انرژی لازم برای انجام این مأموریت در آیندهٔ نزدیک را داشته باشد. او می‌گوید «این مرکز به رویای من برای ایجاد پژوهشگاهی در سطح جهانی با بودجهٔ دائمی و شبکه‌ای جهانی از آزمایشگاه‌های اقماری برای بررسی علت و درمان بیماری‌های گرمسیری بی‌شماری که نادیده گرفته شده‌اند تحقق خواهد بخشید.» به این دلیل نادیده گرفته‌شده‌اند که این بیماری‌های تهی‌دستان در «اولویت» صنعت جهانی داروسازی قرار ندارند، گرچه بر زندگی چند میلیارد نفر در فقیرترین مناطق جهان اثر می‌گذارند.