جست‌وجوی حکمت باستانی
دکتر محمد اقبال چودهری از نمای نزدیک
اینکه در جهان همه چیز، زنده یا غیرزنده، از مواد یکسانی ساخته شده تفاوتی عظیم در نگاه انسان به جهان پدید می‌آورد. وقتی درمی‌یابید که مطلقاً همه چیز، از کپک ناچیز گرفته تا پستانداران عالی همچون خود ما، از چیزی جز مولکول‌ها و اتم‌های یکسان ساخته نشده‌اند، جهان بسیار معنادارتر به نظر می‌رسد. هرچه باشد، ظاهراً بدن ما هیچ مشکلی با بلعیدن و گواردن جانداران دیگر و تبدیل آن به خودش ندارد.
این نگاه به جهان شما را به سوی حسی از یکپارچگی هدایت می‌کند؛ عقلانیت را در برابر رمزوراز قرار می‌دهد. به گفتهٔ آلبرت الیس، روان‌شناس آمریکایی، «باورهای عقلانی ما را به کسب نتایج خوب در دنیای واقعی نزدیک‌تر می‌کنند.» و نتایج خوب چیزی است که در میان انبوه کارهایی که دکتر محمد اقبال چودهری، شیمی‌دان آلی ۶۲ سالهٔ پاکستانی، انجام داده فراوان می‌توان یافت. او می‌گوید «از دوران مدرسه به شیمی علاقه داشتم. حتا در سن بسیار پایین نیز درک عمیقی داشتم که همه چیز در اطراف ما تجلی مولکول‌های کوچک است. از رنگ پوست گرفته تا اندیشه‌ها، پیری تا بیماری‌ها همه نتیجهٔ مواد زیست‌شیمیایی هستند که بدن ما تولید می‌کنند.»
در دوران کارشناسی ارشد، فرد کنجکاوی بود که همیشه دنبال پاسخ همه چیز در شیمی می‌گشت. شیفتگی‌اش به شیمی او را به سمت پروفسور عطا الرحمان کشاند که با کیفیت بالا بر پژوهش‌هایش نظارت کرد. رحمان، شیمی‌دان آلی مشهور پاکستانی، که دکتر چودهری او را «مربی عزیز، استاد بزرگ و دوست من» توصیف می‌کند، نقش مهمی در شکل‌دهی به کار او به عنوان یک دانشمند داشت.
دکتر چودهری می‌گوید «ارتباط طولانی من با استاد بزرگ پروفسور عطا الرحمان و بحث‌های منحصر به فرد و تأمل‌برانگیزی که با او داشتم به من کمک کرد اندیشهٔ انتقادی و رویکرد تحلیلی پیدا کنم که برای پژوهش علمی ضروری است. از خوش‌اقبالی‌ام بود که فرصت آموختن از تجربهٔ طولانی او در پژوهش، دانش عظیم او در شیمی آلی، و شوق بی‌دریغش به خدمت نصیبم شد. بی‌تردید او بیشترین تأثیر را در شکل‌دهی به کار حرفه‌ای من به عنوان یک شیمی‌دان آلی داشت که عمیقاً به شیمی حیات علاقه‌مند است.»
***
دکتر چودهری از کودکی‌اش با عنوان «بدون شک خاص‌ترین زمانی که آنکه امروز هستم را شکل داد» یاد می‌کند. او در خانواده‌ای پرورش یافت که در آن برای آموزش و دین ارزش بسیاری قائل بود. به او که در میان پنج خواهر و برادر از همه بزرگ‌تر بود، آموختند که مسئولیت‌پذیر باشد و حس همدلی، مراقبت و درک منطقی مسائل داشته باشد.
محمد اقبال از موهبت داشتن کتابخانه‌ای بزرگ در خانه برخوردار بود که همیشه عاشق خواندن کتاب‌های آن بود. پدرش، از سه سالگی معمولاً از او می‌خواست که برای دورهمی‌های اجتماعی و سیاسی سخنرانی‌های کوتاه ایراد کند. در بحث‌ها و مسابقات سخنرانی، در مدرسه و منطقه، مرتب شرکت می‌کرد. او در مسجد محله حضوری مداوم داشت و می‌گوید «جالب است که در سن پایین مسئولیت نظارت بر ساخت بنایی بزرگ در مسجد به من سپرده شد. آنجا زمان زیادی را با بزرگترها می‌گذراندم و از جدیت و اعتبار زیادی برخوردار شدم.»
دکتر چودهری به یاد می‌آورد که در آن زمان «فرزند مادرم بودم، و عصرها زمان زیادی را با او می‌گذراندم و به داستان‌های پیامبران گوش می‌دادم. یادم می‌آید که معمولاً در کارهای خانه نیز به مادرم کمک می‌کردم.» او روزهایی را به یاد می‌آورد که عصرها با دوستان و برادرانش در زمین بازی بزرگ نزدیک خانه‌شان فوتبال بازی می‌کرد.
***
به نظر دکتر چودهری پدر و مادرش بیشترین تأثیر را بر شخصیت کنونی‌اش گذاشته‌اند. او می‌گوید «درواقع، بیش و پیش از هر چیز، مادر عزیزم نثار بیگم بود که حس مسئولیت‌پذیری، راست‌گویی، و شوق یادگیری را در من القا کرد. او از من شخصی با قلب پاک و روحیهٔ قناعت ساخت. در درجهٔ دوم پدرم، غلامحسین چودهری، است که مددکار اجتماعی بود و به من آموخت که با ازخودگذشتگی به مردم خدمت کنم. او به من یاد داد که قدر تنوع را بدانم و فارغ از نژاد و دین به همه احترام بگذارم.»
که به مدرسه‌ای نزدیک منزل‌شان رفت؛ یکی از مدرسه‌های رایگان برای عموم بسیاری که پدرش برای کودکان خانواده‌های مهاجر تأسیس کرد. درس‌های مورد علاقه‌اش در مدرسه علوم و جغرافیا بودند که نشان‌دهندهٔ کنجکاوی او در مورد ناشناخته‌هاست. می‌گوید «این درس‌ها به من درک خوبی از تنوع فرهنگی، طبیعت، و توسعهٔ دانش‌بنیاد در مناطق و کشورهای مختلف جهان داد.»
دکتر چودهری بر این باور است که علاقه‌اش به علم و پژوهش ریشه در آموزش اولیه‌اش دارد. او می‌گوید «مهم‌تر از همه تفسیر آیه‌های قرآن دربارهٔ تفکر و تأمل دربارهٔ کائنات و آفرینشِ الله سبحانه و تعالی بود که الهام‌بخش من برای تحقیق و کنجکاوی شد.» او به دستاوردهای دانشمندان مسلمان در دنیای قرون وسطا علاقه بسیاری داشت و به آن افتخار می‌کرد. «مطالعاتم دربارهٔ دانشمندان مسلمان قرون وسطا، که علم مدرن را پی افکندند، کمکم کرد که به علاقه‌ام به علم شکل بدهم.»
دکتر چودهری به مطالعه دربارهٔ تحولات شگرف کشورهای دیگر نیز علاقه داشت. این به او شوق سفر بخشید و به اشتیاقش برای کسب علم دامن زد. آزمایش‌های عملی که می‌توانست در آزمایشگاه علمی مجهز دبیرستانش انجام دهد علاقه‌اش به علوم طبیعی را شعله‌ورتر می‌کرد.
اشتیاق عمیق او به آموختن و عادتش به مطالعه سرانجام او را به سمتی هدایت کرد که پژوهشگر و دانشمند شود. می‌گوید «هنوز به یاد دارم که کنجکاو بودم بدانم چرا پدربزرگ و مادربزرگم پیر و دچار بیماری‌های گوناگون می‌شوند، و چرا نمی‌توان جلوی پیری را گرفت یا روند آن را وارونه کرد.» پس از آن بود که علاقهٔ زیادی به شیمی حیات به عنوان عشق و پیشه‌اش پیدا کرد.
***
دکتر چودهری مدرک دکتری‌اش در شیمی آلی را از پژوهشگاه شیمی حسین ابراهیم جلال در دانشگاه کراچی پاکستان گرفت. او اکنون یکی از پرکارترین نویسندگان در رشتهٔ شیمی فراورده‌های طبیعی و از پیشگامان آن در جهان است. او نیز همچون استادش دکتر عطا الرحمان، با پژوهش‌های خود تأثیر شگرفی بر این رشته گذاشت.
فرآوردهٔ طبیعی ماده‌ای است که توسط گیاهان، جانوران و میکروب‌ها تولید می‌شود؛ موادی حاصل از سوخت‌وساز همچون کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها، چربی‌ها، و اسیدهای نوکلئیک. هدف شیمی فراورده‌های طبیعی شناخت موادی است که طی میلیون‌ها سال تحت تنش‌های گوناگون در موجودات زنده تکامل یافته‌اند. این شیمی‌دانان تلاش می‌کنند این حکمت باستانی طبیعت را استخراج کنند و به نفع بشر به کار بگیرند. دکتر چودهری و شیمی‌دانان دیگر رشتهٔ فراورده‌های طبیعی نشان داده‌اند که بسیاری از این مواد شیمیایی خواص دارویی دارند.
دکتر چودهری استاد شیمی آلی و شیمی فراورده‌های طبیعی است و از سال ۲۰۰۲ مدیریت مرکز بین‌المللی علوم شیمیایی و زیستی (ICCBS) را بر عهده دارد که عالی‌ترین پژوهشگاه علوم شیمیایی و زیستی در کشورهای در حال توسعه لقب گرفته است. تلاش‌های او در راه‌اندازی چندین پژوهشگاه هم در داخل پاکستان و هم در کشورهای خارجی تعیین‌کننده بوده است.
دکتر چودهری بیش از هزار مقالهٔ علمی نوشته و ۵۷ حق امتیاز بین‌المللی به ثبت رسانده است. علاوه بر این، ۶۸ کتاب و ۴۰ فصل در کتاب‌های دیگر نوشته است. او می‌گوید «گذشته از آثار علمی‌ام، از فرصت‌هایی که توانسته‌ام برای صدها پژوهشگر جوان آفریقایی و آسیایی فراهم کنم تا در ICCBS و مؤسسات گوناگون دیگر در جهان دورهٔ پژوهشی ببینند احساس رضایت عمیقی می‌کنم. او استاد راهنمای نزدیک به صد دانشجوی دکتری بین‌المللی بوده که بسیاری از آنها خانم هستند.
دکتر چودهری می‌گوید «با گذشت زمان، دریافتم که ارزش‌های خانوادگی‌ام، آموزش علمی ممتازی که در مؤسسه‌های درجه یک آمریکا دیده‌ام، سفرهای خارجی گسترده، و ارتباطم با ICCBS مرا به مهارت‌ها و بینش لازم برای پیشگامی و سرآمدی هم در دانشگاه و هم در حرفه‌ام مجهز کرده‌اند.» او احساس می‌کند که مأموریت دارد هم به کشورش و هم به کل بشریت خدمت کند.
این روزها دکتر چودهری کمتر زمان اضافه‌ای پیدا می‌کند اما سفر همیشه تفریح مورد علاقه‌اش بوده است. او می‌گوید «تنوع فرهنگ‌ها، اقوام، طبیعت، مناظر، و تاریخ مرا به خود جذب می‌کند.»