همیشه همکار
پروفسور یحیی تیعلاتی از نمای نزدیک
در قلمرو فیزیک تجربی ذرات بنیادی یا فیزیک انرژی‌های بالا، همه چیز بزرگ‌تر از معمول، پیچیده، و البته پرهزینه است. کمتر کشوری قادر است از عهدهٔ هزینه‌های زیرساخت‌های بزرگ‌مقیاس لازم برای انجام آزمایش‌های این رشته برآید. معمولاً کشورهای توسعه‌یافته یا ائتلافی از آنها در ساخت این زیرساخت‌های پژوهشی با هم مشارکت می‌کنند.
با این همه، در سال ۲۰۱۷، به لطف تلاش‌های یک فیزیک‌دان متعهد، مراکش نیز در میان کشورهای پیشتازی جای گرفت که نقشی حیاتی در یک پروژهٔ بین‌المللی بزرگ‌مقیاس دارند: تلسکوپ نوترینوی چند کیلومتر مکعبی (KM3NeT). سهم گروه مراکشی، به سرپرستی پروفسور یحیی تیعلاتی از دانشگاه سلطان محمد پنجم (جامعة محمد الخامس) در رباط، نه تنها کاربری علمی بلکه مشارکت در فرایند ساخت این طرح است که کاملاً تازگی دارد. این نخستین بار بود که یک گروه مراکشی، یا حتا آفریقایی، در ساخت یک آشکارساز ذرات بنیادی مشارکت کرد.
این همکاری بی‌سابقه با گروه مراکشی تا اندازه‌ای نتیجهٔ سابقهٔ همکاری تیعلاتی با آنتوان کوشنر، سخنگوی «ائتلاف آنتارس» (ANTARES) و هماهنگ‌کنندهٔ آشکارساز نوترینوی ORCA (نوسان‌پژوهی با نوترینوی کیهانی در مغاک) و پروژهٔ KM3NeT در دههٔ ۲۰۰۰ بود. کوشنر می‌گوید «من پروفسور تیعلاتی را از مدت‌ها پیش و از زمانی که برای انجام بخشی از پژوهش‌های پایان‌نامهٔ دکتری‌اش به فرانسه آمده بود می‌شناسم. این‌طور بود که با هم آشنا شدیم. هر دو نفرمان در این پایان‌نامه با هم بودیم.» دلیل دیگر این موفقیت، پایان‌نامهٔ دکتری تیعلاتی بود که همزمان با کوشنر دربارهٔ پروژهٔ آنتارس انجام داد که سَلَف KM3NeT است. پس از آن ، راه‌شان از هم جدا شد و هر کدام به دنبال ماجراجویی‌های علمی خودشان رفتند. با این حال، ارتباط‌شان را با همدیگر حفظ کردند و از طریق همین تماس‌ها بود که فکر این همکاری جان گرفت.
***
تیعلاتی در دوران اقامتش در فرانسه برای پژوهش دکتری‌اش تجربهٔ لازم برای کار در پروژه آنتارس را به دست آورده بود. او می‌گوید «من کارم را به عنوان یک فیزیک‌دان تجربی انرژی‌های بالا با مدرک دکتری از دانشگاه سلطان محمد اول در شهر وجدهٔ مراکش آغاز کرده‌ام.» در آن زمان، او راه‌حلی برای یکی از مسئله‌های فیزیک نوترینو پیشنهاد کرده بود. نخستین گروه وجده که به این ائتلاف پیوست در ساخت نخستین پروژهٔ آنتارس شرکت نداشت. اما در تحلیل داده‌ها در بخش خاصی مرتبط با پژوهش فیزیک جدید مشارکت داشت. تیعلاتی می‌گوید «من در آماده‌سازی اولیه و راه‌اندازی تلسکوپ آنتارس نقش داشتم، و تلاش‌های من به مراکش امکان داد که در سال ۲۰۱۱ رسماً به این ائتلاف بین‌المللی بپیوندد. از آن زمان تاکنون، چندین دانشجوی مراکشی با پروژهٔ آنتارس دانش‌آموخته شدند.»
زیرساخت پروژهٔ KM3NeT که هم‌اکنون در دست ساخت است و در عمق سه کیلومتری کف دریای مدیترانه جای خواهد گرفت، میزبان نسل بعدی آشکارسازهای نوترینو به عنوان بخشی از تلاشی جهانی برای کشف مادهٔ تاریک خواهد بود. این مهم‌ترین همکاری علمی است که مراکش در آن شرکت داشته است. تیعلاتی می‌گوید «من سه دانشگاه مراکش، یعنی دانشگاه سلطان محمد اول در وجده، دانشگاه قاضی عیاض در مراکش، و دانشگاه خودم در رباط را متقاعد کرده‌اند که به ائتلاف KM3NeT بپیوندند و یک خوشهٔ اخترفیزیک ذره‌ای در مراکش تشکیل دهند.»
تیعلاتی، حتا پیش از پروژه‌های آنتارس و KM3NeT نیز تجربهٔ زیادی در همکاری با ائتلاف‌های گسترده داشت. پس از اتمام پژوهشی که برای پایان‌نامهٔ دکتری‌اش انجام داد، کار حرفه‌ای خود را در پروژهٔ اطلس (ATLAS) آغاز کرد که یکی از مهم‌ترین همکاری‌هایی است که تاکنون در علم صورت گرفته و بیش از ۵۵۰۰ نفر فیزیک‌دان، مهندس، تکنیسین، دانشجو، و کارکنان پشتیبانی از سرتاسر جهان در آن حضور دارند. او می‌گوید «حضور من در آزمایش اطلس در سِرن (سازمان پژوهش‌های هسته‌ای اروپا) بیش از ۲۰ سال از کار حرفه‌ای مرا تشکیل می‌دهد.» پیچیدگی آشکارساز زیرزمینی اطلس، تلاش بسیار زیادی را از سوی تمامی اعضای این ائتلاف ایجاب می‌کند. کار کردن با این تجهیزات، جمع‌آوری داده‌ها، و تحلیل آنها تقریباً تمام افراد حاضر در این همکاری را به درجات مختلف به کار می‌گیرد. تمام اعضای اطلس نقش مستقیم یا غیرمستقیمی در تمام انتشارات علمی آن دارند که نزدیک به ۳ هزار نویسنده دارند. او می‌گوید «دست آخر احساس می‌کنید که همیشه در تمام دستاوردهای اطلس سهم دارید.»
***
کاری که تیعلاتی در تمام دوران کار حرفه‌ای خویش سرگرم انجامش بوده با رویای دوران کودکی‌اش برای شغل آینده‌اش بسیار متفاوت است. او می‌گوید «من شیفتهٔ هواپیما بودم؛ آرزو داشتم روزی خلبان شوم. مثل تمام مراکشی‌های هم‌نسل خودم، تمام آخر هفته‌ها را تا دیروقت به بازی با دوستان در بیرون از خانه می‌گذراندم.» در نبود اینترنت، بازی‌های کامپیوتری، و گوشی‌های هوشمند، چاره‌ای نداشتند جز اینکه با ابزارهای اولیه بازی‌های مناسبی اختراع کنند. به خاطر می‌آورد که «بعضی مفاهیم فیزیک نقش مهمی در آن بازی‌ها داشتند.» آموزش او در مکتبی قرآنی آغاز شد و در آنجا بود که نخستین مبانی دقت و انضباط را فراگرفت؛ دو ویژگی ضروری برای موفقیت در علم به عنوان فعالیتی دسته‌جمعی. بعدها در مدرسهٔ ابتدایی علاقه‌اش به درس علوم جلب شد، در حالی که در دبیرستان بیشتر به ریاضی علاقه داشت.
تیعلاتی به خانواده‌ای از طبقهٔ کارگر در مراکش تعلق دارد. پدرش در یک معدن ذغال‌سنگ معدنچی بود. می‌گوید «کار دشواری است. من و خواهرها و برادرهایم را تشویق می‌کرد بیشتر تلاش کنیم تا شغل بهتری داشته باشیم. او بی‌سواد بود اما از اهمیت آموزش در پیشرفت به‌خوبی آگاه بود. پدرم و ماهیت شغلش تأثیر زیادی بر من گذاشت.» نخستین باری که تیعلاتی از کشورش خارج شد برای رفتن به مرکز بین‌المللی فیزیک نظری عبدالسلام (ICTP) نزدیک شهر تریسته در ایتالیا بود.
این سفر تأثیر چشمگیری بر زندگی و کار او گذاشت. و هنگامی انجام شد که او سرگرم تحصیل در دورهٔ کارشناسی ارشد در یکی از آزمایشگاه‌های معتبر فیزیک نظری در مراکش بود و این آزمایشگاه رسماً با ICTP در ارتباط بود. می‌گوید «من هم به‌شدت تحت تأثیر کارهای پروفسور عبدالسلام روی مدل استاندارد بودم و هم عمیقاً تحت تأثیر شخصیت او.» تلاش‌های عبدالسلام برای توسعهٔ علوم در جهان اسلام از طریق برنامه‌های گوناگون جابه‌جایی پژوهشگران که در ICTP راه‌اندازی کرده بود، واقعاً برای او الهام‌بخش بود. «این یکی از مهم‌ترین انگیزه‌هایی بود که مرا به سوی این رشته سوق داد.» عبدالسلام (۱۹۲۶ تا ۱۹۹۶)، فیزیک‌دان نظری پاکستانی، تنها دانشمند مسلمانی است که برندهٔ جایزهٔ نوبل در فیزیک شده است.
***
تیعلاتی مهم‌ترین کارش را تلاش برای آموزش جنبه‌های مختلف فیزیک انرژی‌های بالا برای علاقه‌مند کردن دانشجویان بیشتر به این رشته می‌داند. می‌گوید «به عنوان دانشمند، پژوهشگر، معلم، و پدر، کسی هستم که دوست دارد تمام چالش‌ها را با هم ترکیب کند و پیش برود و دانش خود را برای دستیابی به یک زندگی بهتر در اختیار جامعه‌اش بگذارد.» او تصمیم گرفته که جایزهٔ نقدی جایزهٔ مصطفی را صرف کمک به همکاران و دانشجویانش کند. می‌گوید «این جایزه در زمان مناسبی از کارم به دستم رسیده تا به کمک آن وسایلی تهیه کنم که اعضای گروهم به آنها نیاز پیدا خواهند کرد. و آنها نیز احساس غرور خواهند کرد این پول در راه چنین هدفی برای تأمین هزینه‌های انتقال دانشجویان دکتری ما هزینه می‌شود.»
در سال‌های اخیر تیعلاتی در برنامه‌ای جهانی به نام «کلاس‌های پیشرفتهٔ جهانی» شرکت کرده که هدفش پرورش نسل بعد پژوهشگران در فیزیک انرژی‌های بالا است. او می‌گوید «با توجه به اینکه اطلاعات کافی دربارهٔ پژوهش در فیزیک انرژی‌های بالا وجود ندارد، این کلاس‌های پیشرفته معمولاً نخستین فرصت را در اختیار دانش‌آموزان دبیرستانی می‌گذارند تا در تماس مستقیم با فعالیت‌های ما قرار بگیرند.» در این برنامه که در یک روز بین‌المللی اجرا می‌شود و طی آن بیش از ۱۳ هزار دانش‌آموز دبیرستانی ۱۵ تا ۱۹ ساله در ۶۰ کشور به یکی از حدود ۲۲۵ دانشگاه یا پژوهشگاه مجاور می‌آیند تا بدانند که فیزیک‌دان ذرات بنیادی بودن چگونه است. او می‌گوید «دریافته‌ایم که کلاس‌های پیشرفتهٔ جهانی معمولاً علاقهٔ بسیار زیادی را در آنها برمی‌انگیزند و در نهایت بسیاری از آنها تصمیم می‌گیرند که این رشته را دنبال کنند.»
تیعلاتی می‌گوید وقتی کار پژوهشی‌اش تمام می‌شود، دوست دارد در کنار خانواده‌اش باشد. «به خانواده‌ام افتخار می‌کنم و از آنها ممنونم؛ همسرم و فرزندانم که همواره از من پشتیبانی کرده‌اند تا بتوانم وقتم را صرف پژوهش کنم. آنها مشکلات مرا در این رشته و زمانی را که به پژوهش و سفر به خارج از کشور اختصاص می‌دهم درک می‌کنند. از صبر و حمایت آنها سپاس‌گزارم.» وقتی صحبت از فهرست آرزوهایش می‌شود، اولویت نخست را به آغاز یک همکاری جدید می‌دهد. می‌گوید «کاش فرصت داشتم تا دانشمندان زیادی از نظری و تجربی را در رشته‌های مختلف فیزیک انرژی‌های بالا و اخترفیزیک ذره‌ای گرد هم بیاورم تا هدف‌های مشترکی را برای پژوهش‌های بنیادی تعیین کنند.»